Yapısına göre fiiller ve fiillerde zaman kayması, fiillerde anlam kayması ile fiillerde kip kayması başlıklarını bu bölümdeki Kpss Türkçe dersinde ele alacağız. Bir önceki konumuzda fiilimsileri örnekleriyle beraber işlemiştik. Bu konumuza da ilk olarak Yapısına Göre Fiiller başlığını irdeleyelim.
Yapısına Göre Fiiller
Yapısına göre fiiller 3’e ayırlmaktadır.
Bileşik fiiller de kendi arasında anlamca kaynaşmış, kurallı ile isim soylu sözcük ve yardımcı eylemlerle oluşan birleşik fiiller olarak 3’e ayrılmaktadır.Yapısına Göre Fiiller konumuza Basit Fiiller ile başlayalım.1) Basit Fiiller: Hiç ek almayan ya da fiil çekim ekleri alan fiillerdir. Fiil çekim eklerini hatırlayacak olursak:
- Haber Kipi Ekleri (Zaman Bildirme): -miş, -di, -iyor, -ecek, -r
- Dilek Kipi Ekleri: -meli, -se, -sa
- Kişi Ekleri: Yapalım, yazmadık.
- Olumsuzluk Eki: Gelmeyeceksin, okuma.
- Ek Eylem: Gelmişti, gelecekse, gelirmiş.
ÖrneklerÇalış-mı-yor-lar-mış – Basit FiilYaşıyorlardı – Basit Fiil değildir çünkü ‘ı’ yapım ekidir.2) Türemiş Fiiller: İçinde yapım eki olan fiillerdir. ÖrnekBaşla – İsimden türemişNotBir sonraki konuda ”Fiilde Çatı” konusuna değineceğiz ancak burada belirtmemiz gereken bir not var. Fiilden fiil türeten ekler çatı ekleridir. Aklımızda bulunduralım.GöründüBildirmiş Uyuttum3) Bileşik Fiiller: Birden fazla sözcükten oluşan, bazıları bitişik, bazıları ayrı yazılan fiillerdir. 3 Çeşit Bileşik Fiil vardır:A) Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller”Göze almak, canından bezmek, eli kalem tutmak, göz koymak, muradına ermek” gibi son sözcüğü fiil olan deyimlerdir. Deyimin tamamı yüklemdir ve tamamı bileşik fiildir.ÖrnekBugün etekleri zil çalıyordu.”Vazgeçmek, başvurmak, öngörmek, rastgelmek, varsaymak” gibi kelimeler anlamca kaynaşmış bileşik fiillerdir ancak istisnai olarak bitişik yazılırlar.B) Kurallı (Özel) Bileşik FiillerKpss Türkçe dersindeki yapısına göre fiiller konusunda yer alan Kurallı bileşik fiillerin özelliklerini sıralayalım.
- 2 fiilden oluşurlar ve bitişik yazılırlar.
- 2 fiilin arasında bir ünlü bulunur.
- 2. fiilleri ortaktır. Ortak 2. fiillere göre 4 çeşidi vardır:
1) Yaklaşma Bileşik Fiili: Fiil + e + yazÖrneklerDüşeyazÖleyazGöreyazYaklaşma bileşik fiilinin olumsuzu yoktur.2) Süreklilik Bileşik Fiili: Fiil + e + dur-kal-gelÖrneklerBekleyedurUyuyakalSüregelBakakalSüreklilik bileşik fiilinin de olumsuzu yoktur.3) Tezlik Bileşik Fiili: Fiil + i + verÖrneklerGeliver – GelmeyiverOkuyuver – OkumayıverYapıver – Yapmayıver4) Yeterlilik Bileşik Fiili: Fiil + e + bilÖrneklerOkuyabilGörebilYapabilYeterlilik bileşik fiilinin olumsuz biçiminde ikinci fiil ”bil” kaybolabilir. Fiili olumlu düşünün.Yeterlilik bileşik fiili olasılık anlamı da taşır.Yarın gelebiliriz. (olasılık)Bu yükü kaldırabilirim. (yetme anlamı)C) Yardımcı Eylemle Oluşan Bileşik Fiillerİsim Soylu bir sözcükle yardımcı eylemden (etmek, olmak gibi) oluşan bileşik fiillerdir.ÖrneklerMemnun olmakTebrik etmekTerk etmekFark etmekFarz etmekBaş etmekBu bileşik fiil türleri yukarıdaki gibi genelde ayrı yazılırlar. Ancak bir ses düşmesi ya da türemesi varsa bitişik yazılırlar.Hapsetmek, şükretmek, kaydetmek, kaydolmak, sabretmek, hallolmak….Ses düşmesi ya da türeme olmadan da bitişik olarak yazılabilirler.MahvetmekDefetmekDefolmakYardımcı eylemin gereksiz olması anlatım bozukluğuna yol açabilir.Kerim buraya başvuruda bulunmuş başvurmuş.Merve hasta olmuş hastaymış.İlhan 1 haftada iyi oldu iyileşti.Etmek – Olmak sözcükleri tek başlarına yüklem olduklarında yardımcı fiil değildir.Bir oğlumuz oldu. (Yardımcı fiil değildir)Sonunda adam oldu. (Yardımcı fiildir)Üzümler erken oldu. (Yardımcı fiil değildir)Kpss Türkçe dersinde işlediğimiz bu bileşik fiillerin dışında diğer bileşik fiil türlerine de örnekleriyle beraber göz atalım.
- İsteklenme Bileşik Fiili: Göresi gelmek, göreceği gelmek.
- Beklenmezlik Bileşik Fiili: Çalışacağı tutmak, geleceği tutmak.
- Bitirme Bileşik Fiili: Çalışmış bulunmak, hazırlanmış olmak.
- Başlama Bileşik Fiili: Gelir olmak, çalışmaz oldu.
- Yeltenme Bileşik Fiili: Söyleyecek olmak, gelecek olmak.
Fiillerde Kip, Zaman ve Anlam Kayması
Kpss Türkçe dersinde bu başlıkta da fiillerde kayma konusunu ele alalım. Fiil kayması, fiilin aldığı kip ve zaman ekiyle, anlatmak istediği kip ve zamanın farkıyla oluşur.Örneklerle fiillerdeki kaymaları inceleyelim.ÖrneklerBiraz sonra geliyoruz. (Şimdiki zaman fakat gelecek olarak kullanılmıştır)Her yıl Bodrum’a gidiyoruz. (Şimdiki zaman eki var fakat geniş zaman olarak kullanılmıştır)Bu renk seni açmış. (Anlam kayması vardır)Tanrım yardım et. (Anlam kayması vardır)Kpss genel yetenek Türkçe dersindeki Yapısına Göre Fiiller ve Fiillerde Kip, Zaman ve Anlam Kayması başlıklarını örnekleriyle beraber işledik. Bir sonraki Kpss Türkçe konumuz Fiillerde Çatı olacaktır.
Fiiller, yapısına göre çeşitli kategorilere ayrılabilir. Bu kategoriler, fiilin yapısı ve hangi ekler ile kullanıldığına bağlı olarak belirlenir.
1. Kayma Fiilleri: Fiil kök ve gövdesi ile eklerin birleşiminde bazen ses düşmesi, bazen de anlam değişikliği olabilir. Bu tür fiiller “kayma fiilleri” olarak adlandırılır.
Kayma fiilleri, yabancı dillerden Türkçeye geçmiş ve bazı eklerin sesli ile başlaması sonucu kaymalar meydana gelmiştir. Bu kayma, fiilin kök veya gövdesindeki bir ünlünün yerine başka bir ünlü sesin geçmesiyle oluşur.
Örneğin:
– “yapmak” fiili, olumsuz hali olan “yap” ile birleşerek “yap+mama” şeklinde olumsuzluk eki alır.
– “alışmak” fiili, geçmiş zamanda “alış+ıldı” şeklinde “al” kökündeki ünlünün yerine “ı” ünlüsü gelmesiyle değişir.
Kayma fiillerinin önemli bir özelliği, bu kaymalardan sonra gelen eklerin kullanımına göre farklı anlamlarda kullanılabilir olmasıdır.
Örneğin:
– “işlemek” fiili, “işlendi” şeklinde geçmiş zamanda kullanıldığında bir olayın gerçekleştiğini ifade eder.
– “ışıldamak” fiili, “ışıldı” şeklinde geçmiş zamanda kullanıldığında da bir olayın gerçekleştiğini ifade eder, ancak daha yoğun bir ışıma anlamı taşır.
Kayma fiilleri, Türkçe’nin özgün bir yapısal özelliğidir ve dilin zenginliğini gösterir. Bu nedenle Türkçe’yi doğru şekilde kullanabilmek için kayma fiillerinin özelliklerini bilmek ve doğru bir şekilde kullanmak önemlidir.
—
Tablolar:
Aşağıda, kayma fiillerine örnek olarak bazı fiillerin kayma yapıları verilmiştir:
Fiil | Kayma Yapısı | Örnek Kullanım
——————————————————————
almak | al + dı | Kalem alındı.
vermek | ver + dı | Defter verildi.
düşmek | düş + tüm | Kitap düştüm.
yazmak | yaz + dık | Mektup yazdık.
okumak | ok + ur | Roman okurum.
Bu tabloda fiillerin kayma yapıları gösterilmiştir. Fiilin kök veya gövde kısmında gerçekleşen değişiklikler belirtilmiştir. Bu yapının içerisinde HTML bold tagı ile fiillerin kök veya gövde kısmını belirtmek mümkündür.
Örneğin: yapmak fiili “yap + ma” şeklinde olumsuzluk eki aldığında, “yap+mama” şeklinde kayma yapısı oluşur. Burada “yap” kısmı HTML bold tagı ile belirtilebilir.
Başlıklar:
KAYMA FİLLERİ
Tablolar:
Fiil | Kayma Yapısı | Örnek Kullanım
——————————————————————
almak | al + dı | Kalem alındı.
vermek | ver + dı | Defter verildi.
düşmek | düş + tüm | Kitap düştüm.
yazmak | yaz + dık | Mektup yazdık.
okumak | ok + ur | Roman okurum.
Bu şekilde kayma fiillerine örnek tabloları bold tagı ve başlıklarla birlikte kullanarak göstermek mümkün olabilir. Bu sayede kayma fiillerinin yapısı ve örnek kullanımları daha belirgin hale getirilmiş olur.
