Fiilde çatı konusu sözcük türleri içinde işleyeceğimiz son başlıktır. Kpss Türkçe dersinde yer alan fiillerde çatı konusunda öznesine göre fiil çatıları ve nesnesine göre fiil çatıları başlıklarını ele alacağız.
Fiilde Çatı
Fiilde çatı konusuyla ilgili çatı çeşitlerine geçmeden önce bu konuya ait ipuçlarını ve öne çıkan noktalarını inceleyelim.Fiilde çatı aranırken önce cümlenin yükleminin altı çizilmeli. Çünkü fiili doğru görmek gerekir. Yüklem isim soylu ise çatı aranmaz, fiilse çatı aranır.ÖrneklerYüzün pembeleşti. (‘Pembeleşme’ fiildir ve çatı aranır)Yüzün pembeydi. (‘Pembe’ isimdir, çatı aranmaz)Yazım işlektir. (‘İşlek’ isimdir, çatı aranmaz)Yazım güzelleşti. (‘Güzelleşme’ fiildir, çatı aranır)Devrik cümlelerde kurallı düşünerek yüklemi net görebiliriz. ÖrnekKararlaştırılmış daha önceden yapılacak işler. (Yüklem fiilden oluşur ve çatı aranır)Fiillin çatı özelliğini anlamak için fiilin yapısındaki fiilden fiil türeten ekleri görmeliyiz. Çünkü bu ekler çatı ekleridir.ÖrneklerSeviniyorum, Görülüyor, Uyutacakmış, İçirin, Çıkarın, Toplattık, Temizletti, Anlatacak, Görüşecek, Uzandı, Ayrıldım.Fiilde çatı ekleri şunlardır.-il, -in, -iş => Bunlar özne çatı ekleridir. -it, -ir, -dir => Bunlar da nesne çatı ekleridir.Fiilin öznesine göre taşıdığı özellik öznesine göre çatı (özne – yüklem) ilişkisi; nesnesine göre taşıdığı özellik nesne yüklem ilişkisidir. O halde soruda öznesine göre çatı soruluyorsa yüklemden sonra özneyi mutlaka bulmalıyız. Nesnesine göre çatı soruluyorsa ek aramadan 1. tekil kişisine neyi sorusunu sorarak nesne alıp alamadığına bakarız.ÖrneklerÇocuklar konuştu. (Özne ve çatı eki var)Kapıda gülüşüyorlar. (Neyi sorusunu sorarız, cevap yoktur, bu yüzden özne yoktur)Hızlı okuduk. (Neyi okuduk sorusunu sorarız, cevap verilebilir dolayısıyla nesne alabilir)Kpss Türkçe dersinde fiilde çatı konusunda şimdi de fiilde çatı çeşitlerini başlıklar halinde irdeleyelim.
A) Öznesine Göre Çatılar
Öznesine göre çatılarda, yüklemden sonra özneyi ve yüklemdeki özne çatı eklerini mutlaka aramalıyız. Özne yüklem ilişkisi 4 çeşittir.1) Edilgen Fiil: Fiil mutlaka ”-il, -in, -l, -n” eklerinden birini almıştır. Fiildeki işi yapan gerçek özne belli değildir. Aslında işten etkilenen, yani nesne olan, özne konumuna geçmiştir. Buna sözde özne denilmektedir. Fiilde başkası tarafından yapılma anlamı vardır.ÖrneklerPerdeler yıkanacak. (Burada ‘perdeler’ sözde öznedir. ‘Yıkanacak’ fiili de edilgen fiildir)Çocuklar sınıflardan çıkarıldı.Biz salona alınmadık.Bazı edilgen fiillerde sözde özne dahil hiç özne olmaz. Bu fiiller edilgenlik eki almadan önce nesne alamayan, yani geçişsiz fiillerdir.Yarın erkenden kalkılacak.O gece çok üşündü.Sözde özneli edilgen fiillerin belli olmayan gerçek öznesi, kimi zaman zarf tümleci olarak, ”tarafından, yüzünden, ile, -ce eki” vasıtasıyla dolaylı olarak belirtilebilir. Buna Örtülü Özne denir.Konu öğrencilerce işlenecekmiş.Salona öğretmenler tarafından alınmadık.2) Dönüşlü Fiil: İşi yapanın ve işten etkilenenin aynı kişi olduğu eylemlerdir. Gerçek özne vardır ve yüklemi ”-l, -n, -il, -in” çatı eklerinden birini alır. Özne gerçek öznedir. Hem işi yapar hem de işten etkilenir.ÖrneklerBu sözlerden hiçbirimiz alınmadık.Hasan bir güzel yıkandı.Cüzdanım bulundu.3) İşteş Fiil: İşin birlikte veya karşılıklı yapıldığı, öznenin gerçek özne olduğu eylemlerdir. Yüklemi ”-ş, -leş” çatı eklerinden biri alır. Burada özne birden fazla varlıktan oluşur.ÖrneklerYolda karşılaştık.Burada bekleşmeyin.Yolda selamlaştık.4) Etken Fiil: İşi yapanın belli olduğu yani öznenin olduğu eylemlerdir. Çatı eki almaz.ÖrneklerSınav bitti.Yağmur durmuyor.Evini dün sattı.
B) Nesnesine Göre Çatılar
1) Geçişli Fiil: ‘Neyi’ sorusunu cevaplayan ve nesne alan eylemlerdir.ÖrneklerOkuyor, alacaksın, verdim, ele aldık, söyle….2) Geçişsiz Fiiller: Nesne almayan fiillerdir.ÖrneklerDurmayan, otur, düşecek, bak…Geçişli ve geçişsiz fiillerle ilgili aşağıdaki örnekleri inceleyelim.ÖrneklerÖdevlerin hepsi kontrol edilecek. (Geçişsiz)Ödevleri kontrol ettik. (Geçişli)Arabadan inmiyor. (Geçişsiz)Uzun uzun bizi süzdü. (Geçişli)Uzun uzun bize baktı. (Geçişsiz)Sabah erkenden yola çıktık. (Geçişsiz)Geçmek, inmek, çıkmak, beklemek, gezmek, yürümek, çalışmak gibi fiiller temel anlamlarıyla geçişsiz, bazı yan anlamlarıyla geçişlidir.Kapının önünden geçti.(Geçişsiz)Sınıfını geçti. (Geçişli)Sınavdan sonra gezdik.(Geçişsiz)Tüm İstanbul’u gezdik. (Geçişli)3) Oldurgan Fiil: Bu fiiller ”-it, -ir, -dir” eklerinden birini alır. Bu ekler geçişsiz bir fiile eklenmiştir. Geçişsiz fiiller bu eklerden birini alınca artık geçişli fiil haline gelirler.ÖrneklerDüştü => DüşürdüUyuyor => Uyuttu4) Ettirgen Fiil: Nesnesine göre fiilde çatı konusundaki son ve dördüncü başlık olan ettirgen fiiller, ”-it, -ir, -dir” eklerinden birini almıştır. Ancak oldurgan fiilden farklı olarak bu ekler geçişli bir fiile eklenmiştir. Böylece fiilin nesne alma gücü arttırılmıştır.Ettirgen fiilde başkasına yaptırma anlamı doğmaktadır. Yani özne işi kendisi yapmaz, başkasına yaptırır.Aşağıdaki örneklerde ettirgen fiil örneklerini inceleyelim.Örnekler (Ettirgen=✓ Oldurgan=✘)Süslettik. ✓Kapatın. ✓Pişireceğiz. ✘Sulattık. ✓Gözden geçirdik. ✘Kestireceğiz. ✓Düşürttün.✓Durdurtalım. ✓Anlattıracak. ✓Uzandırdım. ✘Uzattım. ✘Uzattırdım. ✓Ettirgenlik eki birden fazla olabilir.Aldır–t–tırdırmBazı fiiller nesne çatı eki alırken değişikliğe uğrar.Kalktır => KaldırGördür => GösterGittir => GötürGeldir => GetirFiilimsilerde de çatı özelliği görülür.Tartıştıklarını söyledi.Odanın temizlenmesi gerekiyor.Kapıların açıldığını gördüm.Fiilin yapısında birden fazla çatı eki olabilir.Kitaplar toplat–tır–ıldı.Uyarı: ”Hangisinde yüklem çatı özelliği bakımından farklıdır?” gibi sorularda önce öznesine göre çatı özelliğini arayınız. Hepsi etken ise nesnesine göre düşününüz.Kpss genel yetenek Türkçe dersindeki Fiilde çatı konusunu da işlemiş olduk. Bir sonraki kpss genel yetenek Türkçe dersimiz Cümle Türleri olacaktır.
Fiilde Çatı, bir cümlenin öznesi ve yüklemi arasında kurulan ilişkiye verilen isimdir. Türkçe dilbilgisinde çatı, fiilin yüklem anlamını ve anlam özelliğini belirleyen bir özelliktir. Fiiller, çatılarına göre üç gruba ayrılır: “ettirgen”, “edilgen” ve “nefiil”.
Ettirgen çatıda özne, bir işin yapılması için başka bir şahıs ya da nesne kullanır. Özne, yaptığı işi başka birine yaptırır. Örnek olarak: “Ben evi temizlettim.” Bu cümlede “ben” özne, “evi temizlettim” ise yüklemdir. Yani, “temizlettim” fiili ettirgen çatıda bulunmaktadır.
Edilgen çatıda ise özne, yaptığı işin doğrudan kendisine etkisini göstermez. Özne, bir işi yaptığı zaman, o işin etkisini kendisinde hissetmez, etki dışarıda gerçekleşir. Örnek olarak: “Kitap okundu.” Bu cümlede özne belirtilmemiştir, yani kitabı kimin okuduğu bilinmemektedir. Bu durumda “okundu” fiili edilgen çatıda yer almaktadır.
Nefiil çatıda ise işin söz konusu olmadığını ifade eder. Bu çatıda fiil, kendisine bağlı olan zarf cümlesiyle birlikte anlamını alır. Örnek olarak: “Gül gibi koktu.” Bu cümlede “koktu” fiili nefiil çatısında yer alır ve gülün bir şey kokladığı anlamı verilir.
Tabloları benzersiz örneklerle değiştirerek tekrar yazmak için örneklerine bağlı olarak bazı değişiklikler yapabiliriz. Örneğin, ettirgen çatıda “Ben evi temizledim.” cümlesi yerine “Ben çayı demledim.” cümlesini kullanabiliriz. Edilgen çatıda “Kitap okundu.” cümlesi yerine “Meyve yenildi.” cümlesini kullanabiliriz. Nefiil çatıda “Gül gibi koktu.” cümlesi yerine “Deniz gibi göründü.” cümlesini kullanabiliriz.
Tablolar HTML bold tagı ile işaretlendiği zaman aşağıdaki gibi görünecektir:
Ettirgen çatı:
Ettirgen Çatı
| Özne | Yüklem |
|——|——–|
| Ben | çayı demledim. |
Edilgen çatı:
Edilgen Çatı
| Özne | Yüklem |
|——|———-|
| | Meyve yenildi. |
Nefiil çatı:
Nefiil Çatı
| Özne | Yüklem |
|——|——————-|
| | Deniz gibi göründü. |
